Урок-конференция. Плиев М.-С. Балан ди. Роман.

ГБОУ «СОШ№4 с.п. Троицкое»

Г1алг1ай литература

 йийла урок-конференци

Тема:

Пхьилеконгий 1асолта Махьмад-Са1ида

 роман «Балан ди»

(10-11кл)

Кийчъяьр я :

г1алг1ай меттаи литератураи хьехархо

 Бурсагнаькъан Мухьмада Лейла

22.02.2024 шу

Г1алг1ай литература

 йийла урок-конференци

(10-11кл)

Тема:

 Пхьилеконгий 1асолта Махьмад-Са1ида роман «Балан ди»

Даьй-мехках хьогаш, Делхадеш гIийла синош, Моцал Iолегаш, Гулдеш дезалий къинош, Ма дезалда шун Наьха лаьтта даха!

Лоарх1ам: Дешархошца Пхьилеконгий 1асолта Махьмад-Са1ида «Балан ди» яхача романа чулоацам башхар;

Шаьра романа доакъош дешара навыкаш лакхъяр;

Дешархой г1алг1ай тархьар/истори  ларх1а, тахка, 1омаде т1аберзабар;

Даьй вахара  сийде 1омабар;

 Даьхенцара безам кхебар;

Бусалба динцара безам совбаккхар;

Дешарцара безам совбаккхар.

Гойтама г1ирс: проектор, компьютер,  Пхьилеконгий 1асолта Махьмад-Са1ида сурт, цун книжкай хьокхам-выставка, дешархоша кийчбаь хоамаш-докладаш, дешархоша дийхка депортаце сурташ, ферта, кхакха кий, ламаза к1увсаш.

Урока никъ:

♫

(Депортаце  кадраш я. Хьахозаш да Осминаькъан Сосе Хьамзата стихах даьккха илли «Даьй-мохк дагаухар сона»)

Ведущи1: Ди дика хилда, хьамсара доттаг1ий!

Ведущи2: Маьрша доаг1алда шо!

Ведущи1:Тахан, укх 2024-ча шера, саькур бетта, 23-ча дийнахьа, дезткъа шу дуз вай халкъ мехках даьккха! Кхыбарашта нийсса Аллах1а хьа а кхелла, укх Маьлха кIала бахаш беце, цхьаккха а бехк-гунахьа доацаш,  цу Iаьдала къизача низо вай даьй  ший Даьй-Мехках баьха сийнача шийлача Сибарег1а 1обахьийта!   

 Ведущи2:Цхьаккха а г1алва ва со яхаш вола поэт, йоазонхо 1ийнавац ший кхоллама юкъе вай халкъ мехках даккхара тема ца хьоахаеш.

Ведущи1: Ала деза, Чахкнаькъан Саида «Дошо б1оаг1ий» яха роман эггара хьалха кепатеха араяьнна йолга.

Ведущи2:Х1аьта, Пхьилекъонгий 1асолта Махьмад-Са1ида роман «Балан ди» стихах язъяь я.

Ведущи1:Таханара вай конференци хетаяь я ц1ихезача поэта, прозаика, Пхьилекъонгий 1асолта Махьмад-Саида «Балан ди» яхача романа.

Ведущи2: Вай тохкама болх болабеш Пхьилекъонгий Махьмад-Са1ида вахари кхоллами дувца дош лу Гудантнаькъан Фатимайна.ü

Ведущи1: Пхьилекъонгий Махьмад-Са1ида прозах дувцаргда Куштнаькъан Азас.ü

Ведущи2: Пхьилекъонгий Махьмад-Са1ида поэзех дувцаргда Кацинаькъан Ислама.ü

Дешашъяр: (Куштнаькъан Р.Х.)ü

Даьй-мехках хьогаш,

Делхадеш г1ийла синош,

Моцалла 1олегаш,

Гулдеш дезалий къинош

Ма дезалда шун

Наьха лаьтта даха!

Ма дезалда шун

Наьха лаьтта аха!

Дешашъяр: (Хамчинаькъан М.)ü

Пхьег1а т1ара йоахараш гулдаьдац шоана,

Шун синош чувхадеш к1ома бурч хьерца.

«Ца хиннар да дувцар» аргдац сох кхоана,

Яьздаьд ер са дега 1откъамий ц1ерца.

Диц ца луш халкъ къийла болата г1овраш,

Цун б1аргех мийхка хий сай кер чу 1енош,

Мел лайнар тохкаш уд са уйлай говраш,

Дийндеш цар сомадоах уж 1аьржа денош,

Цхьабакъда, хиларах поэт е гений,

Ма хиллар дувцалургда, аьлча тешац.

Халкъага харцои г1елалли ений,

Уж йиста е оза г1ерта а эшац.

Лайнараш дах соца, цар воах со накъа,

Цудухьа, аз к1ай-1аьржа оаг1онаш йистай.

Низ кхоаче, дувца ловш царех цхьа дакъа,

Дуккханей лазамий лараш а листай.

Лайнай аз харцоний болата му1аш

Дог этт1аш, дог увтташ дуненах хада.

Вийлхав со саготон уйлаша вуаш,

Цар муаш са кер чу шалташ мо дада.

Цу Дала е кхело хьожадаьд сона,

Заман теш хиларца лазамаш лувца.

Хьай мехках ма хьегарг, воал-кха со хьона,

Лайнараш, дайнараш, хиннараш дувца.

Дувцалехь ала лов ши-кхо дош хьога:

-Дунен да хиларах, Даьй-мохк хьа беце,

Хаькъала низаца, сигален бога

Тохкалой, довзалой, хьай доала эце,

Дув буъ аз, ираз дац хьа сица даха!

Дув буъ аз, сийрда дац лаьттара хьа вахар!

Ведущи1: 23 саькур бетта 1944шу, Пхьилекъонгий-юрт. Сецца денз, герз бе долларг мел хиннача ма1а саг лийца 1окхувл маьждиге. Иштта хьал эттад ерригача Г1алг1айче а Нохчийче а.

♫ Сурт оттадар (Автора дешаш деш Куштнаькъан Х.Р., майор-Илийнаькъан М., молла-Ахильганаькъан М.)

Маьждика коа майор

Д1аотт лакхе ваьнна,

Цо нахага д1ахьув:

«Мехках доах шо!» - аьнна.

1одеш 1аьржа Указ,

Дохьажах хьалдизза.

1очуботт цо бала,

 Х1аране кер бизза.

«Духьале яьр, халаш,

Вургва меттахьа теха!

Таккхал! Таккхал латта!

Ма хьовзалаш деха!...»

Ца1аш ба барт бетташ,

Вожаш кхайк цу Даьле.

Молла д1аотт т1аккха,

Лакхе хьалт1аваьле:

«Бокъо яц вай тахан

Дов де, духьалдаьнна.

Духьалваьннар, халаш,

Ва цу Даьлах ваьнна!

Лате, легаргда вай,

Тола низ ца кхоачаш.

Бусаргба вай дезал,

 Бе оамал а боацаш.

Лу аз бокъо шоана,

Моллаг1а бехк сайх баккха,

Дезал пана бутт вай.

Г1оазот дий из т1аккха?

Долчо герз 1одилла,

Пайда бац цох бала.

Иштта оттадаьд ер

1азалле цу Далла…»

Ведущи2:Пхьилекъонгий М.-С. «Балан ди» яха романах. (Дувц Дзейтнаькъан Рабияс)ü

Ведущи1:Эшалоний амат Пхьилекъонгий М.-С. «Балан ди» яхача романа т1а. (Дувц Доскинаькъан И.)ü

Ведущи2:Автора моттиг Пхьилекъонгий М.-С. «Балан ди» яхача романа т1а.(Дувц Евлой Р.)ü

Ведущи1: Пхьилекъонгий М.-С. «Балан ди» яхача романа турпалхо Ахьмад. (Дувц Цурнаькъан А.)ü

Ведущи2:Сибарег1а халкъо лайна бала Пхьилекъонгий М.-С. «Балан ди» яхача романа т1а.(Дувц Аушнаькъан А.)ü

Ведущи1: Пхьилекъонгий М.-С. «Балан ди» яхача романа т1ара кхыча къамах бола тайп-тайпара турпалхой.(Дувц Ахильганаькъан М.)ü

Ведущи2: Пхьилекъонгий М.-С. «Балан ди» яхача романа чаккхе. (Дувц Темирхананаькъан Хь.)ü

Ведущи1:Замашкара замашка, даьша т1ехьенашка телаш хьаденад вайнаьха тамашийна тархьар/истори. Цхьабакъда, 1944-ча шера лоамашка боагабаьча наха т1аоттадаьча туржа1аца таръе йиш йолаш къизал яйнаяц цхьанна а г1аьрашкара, аьлашкара, моастаг1ашкара… Таханарча дийнахьа Фаластане доаллар дувцац вай х1анз… Г1алг1ашта ц1аккха а йицлургйоаца , баьде мел ярел баьдег1а оаг1ув я из халкъа тархьаре/исторе.

Дешашъяр: (Куштнаькъан Р.Х.)ü

Даьй-мехках хьогаш,

Делхадеш г1ийла синош,

Моцалла 1олегаш,

Гулдеш дезалий къинош

Ма дезалда шун

Наьха лаьтта даха!

Ма дезалда шун

Даьг1астен лаьтта , боллашехьа дийна,

Сийна ц1и а теха боагабаьб нах.

Цар синош ц1увз х1анз 1овкъарех ийна!

Х1ана далац дуне чудаха ах?!

Дохац ер, лалац лоамех ц1и яьнна,

Сигален 1аршаш а чухьедаш дац!

♫ Сурт оттадар  

(Ламаза латт къонахий, ламаза т1ехьа ду1а ду молла, массане а цун т1ехьа «Амин» оал . Ловзараш-Илийнаькъан М., Ахильгнаькъан М., къоамат дер Кацийнаькъан И.)

…Я,Робби-Даьла, я1!

Я,Робби-Даьла!...

Даьй –мехках тоха тхо,

Даьй лаьтта дувша!

Дех хьогара, Я Аллах1,

Хьай Воккхал-Возал,

Б1арг буззаш чулаццал

Даьй лоамий хозал,

Ха ялахь Даьй-мехка

Мукъа са дакха,

Са эце раьза ва

Хьона со т1аккха!...

Ведущи2:

-Эрий аренаш мел я, машин-наькъа йистошка, каша-боарзи тIехк-голеи доацаш хийла дакъа ма аллийсар мерчий долланза – Кавказа лоамашкара Тян-Шана лоамашка кхаччалца болча, цу халача новкъа! 
  Ма керза байр-кх уж:                                                          
  къаман хьаькъал – къаьна къоаной!
  къаман денал – гIаьметта къонахий!
  къаман беркат – сувнаш мо кхалнах!
  къаман ираз – берилгаш-малейкаш!
  Ма сатессаш къийстар-кх уж шоай хьамсарча Даьхенах!

Ведущи1:

ЦаI цIа дац гIалгIай а, мехках даьхача кхы дуккхача къамий а:
  къаьрача ден шелалло – марцанза диса, къизача ден гIожалло – човхонза дисса, бирсача ден Iоажалло – саг къоастонза диса!
  Вай бицбергбац уж! Зама хувцаяларах вай дицлургдац! Цхьанна сага а, цхьанна къамана а т1а ма кхоачалба цу тайпара бала!

Ведущи2:ХЬАЖАЛАШ!.. ДАГАДОХАЛАШ!.. ДИЦ МА ДЕЛАШ!..

 ♫

(Депортаце  кадраш я. Хьахозаш да Осминаькъан Сосе Хьамзата стихах даьккха илли «Даьй-мохк дагаухар сона»)